مرمکی
در کتب طب سنتی با نامهای «مر» ، «مرمکی» و «مرحجازی» نامبرده شده است. به فرانسوی آن را Myrrhe و به انگلیسی Myrrh و Balsmodendron گویند. صمغ رزینی است معطر که از درختچه ای از خانواده Burseraceae جنس Commiphora گرفته می شود. از این جنس گونه های مختلفی هستند که این صمغ از انها گرفته می شود که نام علمی معروفترین آنها عبارت است از:
۱٫ گونه Commiphora myrrha (Ness) Engl که مترادف آن Balsamodendron myrrha T. Ness می باشد. این گونه بومی عربستان و ساحل افریقایی دریای سرخ است.
۲٫ گونه Commiphora abissinica Engl که در حبشه انتشار دارد.
۳٫ Commiphora schimperi Engl .
درختچه های فوق که مر تولید می کنند در کتب طب سنتی با نام «مران» آمده است.
مشخصات گیاه
گیاهی که از آن صمغ مر گرفته می شود درختچه ای است خاردار دارای شاخه های کوتاه.گلهای آن دو نوع نر و ماده. میوه آن گرد به شکل گلابی و کمی گوشتی است. محل رویش این درختچه و گونه ها مختلف آن مناطق گرمسیری جنوب عربستان، حبشه و قسمت جنوبی دریای سرخ مقابل بندر عدن و سرانجام سواحل افریقایی دریای سرخ و سواحل سومالی در افریقا می باشد. چون این صمغ بیشتر از عربستان و حجاز به ایران وارد می شود غالباً در سفرهای حج در بازار مکه و حجاز برای فروش عرضه می گردد، در ایران آن را مرمکی یا مر حجازی نامند که البته با صمغ عربی متفاوت است ونباید با آن اشتباه شود.
مشخصات صمغ
مر مکی در فصل گرما مانند اغلب صمغها به مقدار کم خود به خود از تنه و ساقه درخت ترشح می کند ولی برای اینکه به مقدار زیادتر گرفته شود، تنه درخت را شکاف می دهند و شیره درخت که ابتدا سفید و بعد از ماندن قرمز مایل به قهوه ای می شود خارج می شود. این نوع مرمکی را که نوع مرغوب و خالص است اصطلاحاً «مرالبطارح» می نامند. روش دیگر برای استخراج مر این است که پوست درخت را گرفته و با قطعات تنه یا ساقه در آب جوش می پزد و پس از پختن آن را صاف می نمایند و سپس آن را تبخیر می کنند و رسوبات منجمد باقیمانده پس از تبخیر تحت نام مر به بازار عرضه می شود. این نوع مر به علت اینکه با مواد دیگری از گیاه مخلوط می باشندنامرغوب و رنگ آن سیاه است و آن را نوعی میعه سائله نیز می گویند. نوع مرمکی مرغوب به شکل قطعه های اشکی بی نظم به بزرگی یک گیلاس یا یک گردو، وزین، قرمز قهوه ای ، دارای بوی مطبوع و معطر و شکننده است براحتی شکسته و خرد می شود مقطع آن درخشنده و براق و در مقطع آن خطوط سفیدی شبیه به اثر ناخن دیده می شود. طعم آن تلخ است و از صمغ رزینی و ماده لعابی و اسانس و املاح مختلف تشکیل شده است. این نوع مرمکی مرغوب را به فرانسوی Myrrhe en larmes نامند . نوع دیگر را که کمی مامرغوب و ناخالص است Myrrhe en sorte گویند.
ترکیبات شیمیایی
از نظر ترکیبات شیمیایی در صمغ رزینی مر ۱۰-۵/۲ رصد اسانس شامل ترپن، ۴۰-۳۰ درصد صمغ شامل آرابیوز ، گالاکتوز، اسید متیل گلی کورونکی و بقیه در حدود ۴۰-۳۰ درصد رزین است که در حدود ۶۰ درصد رزین را الکلها ، اسیدهای ترپنیک تشکیل می دهند و یک ماده تلخ و … د رآن یافت می شود. ماده صمغی مر در آب حل می شود ولی قسمت رزینی آن در الکل محلول است.
خواص – کاربرد
در هندوستان از صمغ رزینی مر در موارد سوء هاضمه و در بیماری کلروز که در اثر کمی گلبول قرمز خون و کاهش ماده هموگلوبین در خون ایجاد می شود و علامت آن رنگ پریدگی و زردی رنگ پوست بخصوص در دختران جوان است، مصرف می شود [G.I.M.P]
مر از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است، بنابراین خوصا عمده آن خشک کننده روطبتهای بدن وقابض است. در عین حال انسداد و گرفتگی های مجاری را باز می کند و دارویی منضج و یا به اصطلاح اعتدال دهنده است، یعنی در موارد یبوست مسهل است و در مورد اسهال قابض می باشد. بادهای داخل معده و ورمهای سرد بلغمی را تحلیل می برد و مانع تعفن اخلاط می شود به همین دلیل در روزگار قدیم در موقع مومیایی کردن اجساد رسم بوده است برای خشک کردن رطوبتها و ممانعت از تعفن، داخل اجساد را با مر مخلوط با سایر ادویه اندود می کرده اند. اگر نیم گرم آن خورده شود برای پاک کردن دماغ مفید است. اگر با دم کرده نعنا خورده شود برای رفع بدبویی بینی اثر مفید دارد. پاشیدن گرد آن روی زخمها برای خشک کردن زخمهای سرد مؤثر است. ضماد آن با کندر برای البتیام اغلب زخمهای سر سریع الاثر است. اگر با سرکه و آب و دم کرده مارچوبه مخلوط نمایند و در دهان مضمه کنند برای رفع تعفن زخمهای دهان مفید است. اگر با سرکه عنصل مخلوط کنند و مضمضه نمایند برای رفع و قطع خون بن دندان نافع است.
برای تهیه سرکه عنصل باید در حدود ۵۰۰ گرم پیاز دشتی یا پیاز صحرایی را گرفته ورق ورق کرده در سرکه ریخته بجوشانند تا کاملاً پخته و در آن حل شود، سپس آن را با فشار صاف نموده و مصرف نمایند.
اگر مر به طور خالص مصرف شود برای سستی معده› رفع رطوبات آن، تحلیل بادهای معده، تحلیل خون منجمد در رحم و تسهیل دفع زرد آب و بلغم و همچنین برای ، دل پیچه، ورم طحال، درد کلیه و مثانه مفید است اگر با آب ترب مخلوط شود برای بهق و کلف و فروکش کردن خال صورت و تحلیل خون منجمد زیر پوست نافع است. مصرف مر به علت گرمی زیاد آن برای اشخاص گرم مزاج مضر است بخصوص مضر مثانه می باشد.
در گزارش دیگری آمده است که از مرمکی مانند عوارض محرک و مقوی در استعمال داخلی، استفاده می کنند، مخصوصاً در مورد دردهای سرمعده، ناراحتی های معده و در کلروز که بیماری زردی در اثر کم خونی است، مفید می باشد . همچنین در رفع اخلاط سینه ، رفع زکامهای مزمن، در مراحل اولیه بیماری سل، در بیماری کمی ویتامین C مصرف داخلی آن در اغلب موارد شفابخش است. برای آنزیمهای قانقرایایی ، سیاه سرفه و قانقرایا نیز استعمال می شود.
مر از اجزاء ترکیب اغلب خمیردندانهای اروپایی است و معتقدند که بر ضد باکتری های دهان مفید است. و مانع فساد و کرم خوردگی می شود. در برخی از فروشگاههای فرآورده های طبیعی در آمریکا یک ترکیب تجارتی آن به نام Merfluan عرضه می گردد.
درختچه تولید کننده مر را مران نامند. در موردخواص قسمتهای مختلف درخت شامل عصاره برگ آن نیز خواصی ذکر شده است، از جمله معمول است اگر ۵ گرم عصاره برگ آن را با سرکه رقیق بخورند برای سم افعی گزیده تریاق مؤثری است و با آثار سوء سم مقابله می کند. البته اگر افعی از نوع افعی هایی که در محل رویش این گیاه زندگی می کنند باشد، اثر آن تجربه شده است.
در امریکا به عنوان مایع شست و شوی دهان یک قاشق مرباخوری گرد مرمکی را با یک قاشق مرباخوری اسید بوریک در ۵۰۰ گرم آب جوش ریخته و نیم ساعت می گذارند خیس بخورد و صاف روی آن را بر می دارند و مصرف می کنند. برای تهیه دم کرده ان به عنوان پیشگیری از بیماری های قلبی یک قاشق مرباخوری گرد مر را در یک پیمانه (۲۲۰ گرم) آب جوش ۱۰ دقیقه خیس می کنند و ۲ پیمانه در روز می خورند . طعم مر تلخ و نامطبوع است. بنابراین بهتر است کمی عسل یا آب لیموترش یا شکر اضافه نمود . در مورد مصرف تنطور آن قاشق مرباخوری تنطور ۳ بار در روز مصرف می شود. مر نباید به کودکان زیر دو سال داده شود و برای کودکان زیر دو سال داده شود و برای کودکان بزرگتر و اشخاص بزرگتر از ۶۵ سال با دم کرده رقیق شروع و به تدریج تا حد مجاز افزایش داده شود. زنان باردار و مادران شیرده نیز باید از مصرف مر اجتناب کنند. مصرف زاید بر حد مجاز مر ملین خیلی قوی است و ممکن است موجب عرق کردن و آشفتگی و تهوع شود.
